تعریف جناس تام
جناس تام (همسان) آرایه‌ای است که در آن دو واژه دقیقاً از نظر نوشتار و تلفظ یکسان‌اند اما معناهای متفاوتی دارند.
نمونه ساده: «شیر» = حیوان / نوشیدنی. این همسانیِ ظاهری و تفاوتِ معنایی، موسیقی و ایهام خوشایندی به متن می‌دهد.
فرق جناس تام و جناس ناقص
- جناس تام: واژه‌ها در نوشتار و آوا کاملاً یکسان هستند، اما معانی‌شان فرق دارد. مثال: «گور» = گورخر / قبر.
- جناس ناقص: واژه‌ها شبیه‌اند ولی در یک حرف یا حرکت تفاوت دارند. مثال: «گُرد» (پهلوان) / «گَرد» (غبار).
مثال‌های جناس تام در شعر فارسی
حافظ
کار پاکان را قیاس از خود مگیر / گرچه باشد در نبشتن شیر و شیر
«شیر» اول حیوان، «شیر» دوم نوشیدنی است.
خیام
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر / دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
«گور» اول = گورخر؛ «گور» دوم = قبر.
سعدی
شکر لب جوانی نی آموختی / که دل‌ها بر آتش چو نی سوختی
«نی» اول ساز، «نی» دوم چوب نی است.
جدول ۱۰ مثال جناس تام
| شماره | کلمه | معنای اول | معنای دوم | نمونه شعر |
|---|---|---|---|---|
| 1 | باز | پرنده شکاری | گشاده | بردوخته‌ام دیده چو باز… |
| 2 | مشتری | سیاره | خریدار | مشتری از چرخ، به جان مشتری |
| 3 | گور | گورخر | قبر | بهرام که گور می‌گرفتی… |
| 4 | شیر | نوشیدنی | حیوان | شیر و شیر در نبشتن |
| 5 | روان | جاری | روح | روان شد سوی آب روان |
| 6 | نی | ساز | چوب نی | نی آموختی که دل‌ها… |
| 7 | قدر | شب قدر | ارزش | اگر شب‌ها همه قدر بودی… |
| 8 | رود | فرزند | رودخانه | رود جیحون است |
| 9 | فتنه | آشوب | عاشق | فتنه در ایام شاه… |
| 10 | کنار | آغوش | کرانه | پدر با پسر… کنار |
نمونه سؤال‌های امتحانی (با پاسخ)
۱) کدام دو کلمه نمی‌تواند جناس باشد؟ (شوی/شوی، جوی/جوی، روی/روی، کوی/کوی)
پاسخ: «کوی/کوی»؛ چون تنها یک معنا (کوچه/محله) دارد.
۲) در بیت «به جز از علی که آرد پسری ابوالعجایب / که علم کند به عالم شهدای کربلا را» کدام واژه جناس تام ساخته است؟
پاسخ: «که» — معنا ۱: «چه کسی»؛ معنا ۲: حرف پیوند.
۳) «اگر شب‌ها همه قدر بودی / شبِ قدر بی‌قدر بودی» — واژه جناس و معانی؟
پاسخ: «قدر» — معنا ۱: تقدیر/شب قدر؛ معنا ۲: ارزش.
۴) در بیت «از آن دمی که ز چشمم برفت رود / عزیز کنار دیدۀ من همچو رود جیحون است» کدام گزینه جناس تام دارد؟ (چشم/رود/عزیز/جیحون)
پاسخ: «رود» — معنا ۱: فرزند؛ معنا ۲: رودخانه.
۵) «شنیدم که در مصر میری اجل / سپه تاخت بر روزگارش اجل» — واژه جناس و معانی؟
پاسخ: «اجل» — معنا ۱: بزرگ/بزرگواره؛ معنا ۲: مرگ.
سؤالات متداول
جناس تام چیست؟
آرایه‌ای که در آن دو واژه از هر نظر یکسان تلفظ و نوشته می‌شوند ولی معناهای متفاوتی دارند.
تفاوت جناس تام و ناقص چیست؟
در تام، واژه‌ها کاملاً هم‌شکل و هم‌صدا هستند؛ در ناقص اختلاف جزئی در یک حرف یا حرکت وجود دارد.
دو مثال مشهور از جناس تام
«بهرام که گور می‌گرفتی…» (گور = گورخر/قبر) و «شیر و شیر» در بیت حافظ.
چرا مهم است؟
برای موسیقی درونی، فشردگی معنا و برجسته‌سازی پیام شاعر بسیار اثرگذار است.
جمع‌بندی
اکنون می‌دانید جناس تام چیست، چطور آن را از جناس ناقص تشخیص دهید و چگونه با مثال‌های شعری تمرین کنید. برای تسلط بیشتر، هنگام مطالعه شعرها، واژه‌های هم‌صورت با معانی متفاوت را نشانه بزنید و کاربردشان را توضیح دهید.
