هنگام مطالعه‌ی شعر یا نثر ادبی ممکن است با ترکیب‌هایی مانند گوهر عمر یا دفتر زمانه روبه‌رو شده باشید. این‌گونه ترکیب‌ها بار معنایی و زیبایی ویژه‌ای دارند که یکی از دلایل آن استفاده از اضافه تشبیهی است. در ادامه، با تعریف دقیق این آرایه، شیوه‌های تشخیص و تفاوت آن با آرایه‌های مشابه آشنا می‌شویم.
اضافه تشبیهی چیست؟
در زبان فارسی، هرگاه دو اسم با «ـِ» به هم متصل شوند، ترکیب حاصل را ترکیب اضافی می‌نامیم.
اسم اول مضاف و اسم دوم مضاف‌الیه است.
اگر در این ترکیب نوعی شباهت میان مضاف و مضاف‌الیه وجود داشته باشد، آن را اضافه تشبیهی می‌نامیم.
مثلاً در ترکیب لبِ لعل، «لب» به «لعل» تشبیه شده است؛ بدون آنکه از کلماتی مانند «مثل» یا «مانند» استفاده شود.
تفاوت اضافه تشبیهی و تشبیه معمولی
- در تشبیه کامل، چهار جزء وجود دارد: مشبه، مشبه‌به، ادات تشبیه، وجه شبه. مثل: «دندان‌هایش مثل مروارید است».
- در اضافه تشبیهی، ادات و وجه شبه حذف می‌شوند و تنها مشبه و مشبه‌به باقی می‌مانند. مثل: «مرواریدِ دندان».
روش تشخیص اضافه تشبیهی
برای شناسایی این آرایه می‌توانید از روش‌های زیر استفاده کنید:
- بین مضاف و مضاف‌الیه شباهت معنایی وجود داشته باشد. مثل: ماهِ رخ.
- اگر مضاف‌الیه حذف شود، جمله همچنان معنای خود را حفظ کند. مثل: گل آزادی ⇐ آزادی.
- امکان بازنویسی ترکیب با عباراتی مانند «مانند» یا «چون» وجود داشته باشد. مثل: چراغِ دانش ⇐ دانش مانند چراغ است.
نمونه‌هایی از اضافه تشبیهی در شعر
سعدیا، راست روان گوی سعادت بردند
راستی کن که به منزل نرسد کج‌رفتار
در این بیت، ترکیب گوی سعادت نمونه‌ای از اضافه تشبیهی است؛ زیرا سعادت به «گوی» مسابقه تشبیه شده است.
تفاوت اضافه تشبیهی و اضافه استعاری
- در اضافه تشبیهی، شباهت واقعی میان دو واژه برقرار است. مثل: سروِ قد.
- در اضافه استعاری، نسبت خیالی و غیرواقعی وجود دارد. مثل: چشمِ روزگار.
- اضافه تشبیهی را می‌توان به تشبیه کامل تبدیل کرد، اما اضافه استعاری چنین امکانی ندارد.
پنج مثال ساده از اضافه تشبیهی
- تیرِ جور
- سروِ قد
- چراغِ دانش
- مرواریدِ دندان
- گلِ رخسار
نمونه‌های آموزشی برای دانش‌آموزان
کلاس هفتم
- لبِ لعل
- ماهِ رخ
- گلِ آزادی
- چشمه‌ی معرفت
- آفتابِ نظر
کلاس هشتم
- آینه‌ی دل
- موجِ زلف
- بهارِ جوانی
- دریای رحمت
- نسیمِ جان
کلاس نهم
- صبحِ امید
- کتابِ عمر
- چشمه‌ی حکمت
- شمعِ جان
- دریای علم
تمرین و نمونه سؤال
سؤال: در عبارت «گل رخسار او چون لاله‌ی باغ است»، اضافه تشبیهی وجود دارد؟
پاسخ: بله، «گل رخسار» اضافه تشبیهی است زیرا رخسار به گل تشبیه شده است.
نتیجه‌گیری
اضافه تشبیهی یکی از پرکاربردترین آرایه‌های ادبی در زبان فارسی است کهبه کمک آن نویسندگان و شاعران می‌توانند تصاویر زیبا و خیال‌انگیزی خلق کنند. شناخت و تمرین این آرایه، علاوه بر افزایش مهارت نگارشی، باعث لذت بیشتر از مطالعه متون ادبی نیز خواهد شد.
