جناس ناقص چیست؟ آموزش کامل همراه با مثال برای دانش‌آموزان

جناس ناقص یکی از آرایه‌های ادبی مهم در زبان فارسی است که با بازی کلمات، به شعر و نثر زیبایی و موسیقی خاصی می‌بخشد. در این مقاله، با تعریف، تفاوت با جناس تام، انواع و مثال‌های آن آشنا می‌شوید.

تعریف جناس ناقص

جناس ناقص یا جناس ناهمسان، آرایه‌ای است که در آن دو کلمه از نظر ظاهر و تلفظ بسیار شبیه هستند اما در یک حرف یا صدا (صامت یا مصوت) با هم تفاوت دارند و معنای متفاوتی را منتقل می‌کنند.

مثال: در بیت حافظ: «مستی» (حالت سرخوشی) و «هستی» (وجود) تنها در یک حرف تفاوت دارند و نمونه‌ای از جناس ناقص به شمار می‌روند.

تفاوت جناس ناقص و جناس تام

جناس تام: دو واژه تلفظ یکسان دارند اما معنای متفاوت (مانند «شیر» به معنی حیوان و نوشیدنی).
جناس ناقص: علاوه بر تفاوت معنایی، یک اختلاف جزئی در حرف یا حرکت نیز دارند (مانند «زیر» و «زار»).

به بیان ساده، جناس تام بر شباهت کامل، و جناس ناقص بر شباهت همراه با اندک تفاوت استوار است.

انواع جناس ناقص

جناس ناقص به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود:

۱. جناس ناقص اختلافی

زمانی است که دو کلمه تنها در یک حرف صامت یا مصوت بلند با هم تفاوت دارند.

مثال: «خروش» (فریاد) و «خروس» (پرنده) تنها در یک حرف فرق دارند.

۲. جناس ناقص افزایشی

در این نوع، یک کلمه نسبت به دیگری یک حرف بیشتر دارد.

مثال: «چمن» (علفزار) و «چمان» (چمنزار).

۳. جناس ناقص حرکتی

وقتی دو کلمه حروف یکسانی دارند، اما در مصوت‌های کوتاه (َ ِ ُ) متفاوت هستند.

مثال: «مَلِک» (پادشاه)، «مُلک» (سرزمین) و «مَلَک» (فرشته).

۳۰ مثال کاربردی از جناس ناقص حرکتی

در جدول زیر می‌توانید نمونه‌هایی از جناس ناقص حرکتی را ببینید:

شماره	کلمه اول	معنا	کلمه دوم	معنا
۱	خَلق	آفرینش	خُلق	اخلاق
۲	مَلِک	پادشاه	مُلک	سرزمین
۳	مَلَک	فرشته	مَلِک	پادشاه
۴	دَر	دروازه	دُر	مروارید
۵	گِل	خاک رس	گُل	گیاه

چرا جناس ناقص در شعر مهم است؟

شاعران با استفاده از جناس ناقص به شعر آهنگین، موسیقیایی و تأثیرگذار می‌بخشند. این آرایه باعث می‌شود ابیات ماندگارتر و خواندن آن‌ها لذت‌بخش‌تر باشد.

سوالات متداول