ضمیر کلمه‌ای است که جانشین اسم یا گروه اسمی می‌شود و از تکرار جلوگیری می‌کند؛ مثل «من»، «تو»، «او»، «این»، «کسی»، «کدام». در این راهنما انواع ضمایر فارسی را با تعریف، مثال و جدول یاد می‌گیریم.
ضمیر چیست؟ (تعریف ساده با مثال)
ضمیر واژه‌ای است که در جمله به‌جای اسم می‌نشیند: «من کتاب‌هایت را به کتابخانه می‌برم.» — «من» و «ـَت» (کتاب‌هایت) ضمیرند و جای اسم‌های مشخص را گرفته‌اند.
نمونه ادبی: «من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باش» — «من» و «تو» ضمیر شخصی و «کسی» (در مصرع دوم) ضمیر مبهم است.
انواع ضمیر در فارسی (۹ دسته پرکاربرد)
| نوع ضمیر | تعریف کوتاه | نمونه‌ها | مثال در جمله |
|---|---|---|---|
| ضمیر مشترک | برای تأکید/ارجاع به خود | خود، خودم، خودش… | تو خودت خواستی. |
| ضمیر شخصی | جانشین اشخاص | من، تو، او، ما، شما، ایشان / ـم، ـت، ـش، مان… | تو مهدی را ندیدی؟ |
| ضمیر اشاره | اشاره به چیز/فرد بدون نام | این، آن، چنین، چنان، همان | من این را نمی‌خواستم؛ آن را ترجیح می‌دهم. |
| ضمیر شمارشی | پاسخ به «چندم؟» | اولی، دومی، سومین… | اولین را انتخاب کردیم. |
| ضمیر تعجب | بیان شگفتی/هیجان | چه، چقدر، عجب، بَه | عجب خوشمزه بود! |
| ضمیر مبهم | ارجاع نامشخص | کسی، هیچ‌کس، همه، چیزی… | کسی مرا صدا زد؟ |
| ضمیر پرسشی | پرسش به جای اسم | کدام، چه، کی، چرا، چگونه | کدام را می‌پسندی؟ |
| ضمیر متقابل | عمل دوطرفه/چندطرفه | هم، همدیگر، یکدیگر | با همدیگر همکاری کردند. |
| ضمیر احترام | خطاب مؤدبانه | بنده، اینجانب، جنابعالی، سرکار | جنابعالی چه فرمایشی دارید؟ |
نقش‌های دستوری ضمیر در جمله
- نهادی (فاعل): او کتاب خواند.
- مفعول: کتاب را به او دادم.
- متمم: با او صحبت کردم.
- مضاف‌الیه: دوستِ من آمد.
- مسند: مسئول پروژه او است.
- منادا: آهای تو، بیا اینجا!
- صفتِ نمایه‌ای: همین را بگیر.
- قیدِ پرسشی: کجا می‌روی؟
- بدل/تأکید: لیلا خودش آمد.
مرجع ضمیر چیست؟
مرجع ضمیر همان اسمی است که ضمیر به آن رجوع می‌کند: «شهرزاد دانش‌آموز خوبی است و او را دوست دارم.» — مرجع «او»، «شهرزاد» است.
تفاوت ضمیر و صفت (راه‌های سریع تشخیص)
- پس از ضمیر اسم نمی‌آید؛ پس از صفت معمولاً اسم می‌آید: «این را دیدم» (ضمیر) در برابر «این کتاب» (صفت).
- ضمیر جمع‌پذیر است («این‌ها را دیدم») اما صفت به تنهایی جمع نمی‌شود («این‌ها کتاب» نادرست است).
- ضمیر بیشتر در نقش فاعل/مفعول می‌آید؛ صفت نقش توصیفیِ اسم را دارد.
سؤالات متداول
- ضمیر چیست با مثال؟
- کلمه‌ای که جای اسم می‌آید؛ «من»، «تو»، «او». مثال: «من دیروز با او صحبت کردم.»
- مرجع ضمیر چیست؟
- اسمی که ضمیر به آن برمی‌گردد؛ در «مینا آمد، او خندان بود» مرجع ضمیر «او»، «مینا» است.
- آیا ضمیر برای غیرانسان هم به‌کار می‌رود؟
- بله؛ برای اشیا و مفاهیم هم به‌کار می‌رود: «این را بگذار روی میز.»
